ALIÇA

Lèu, aus crits, dempuish lo dehòra, arriban los tralhs d’ua corsa, e d’ua hemna la vutz. Puish, la pòrta s’aubrís en rasclant las bricas desjuntadas, e truca la pòst de la chamineia dab un bruit de veire. Suu pas — es la vesia qu’arriba, cridant en portugués — un carton que boça un carrèu de manca, sauta d’un bruit shord.
Suspresa per la nueit qu’emplís la pèça — sonque un darrèr lum rojós que sauta de mormòcs, ombras granas de l’Aliça que planh — la Maria se bota a cridar, atau com hèn las plorairas davant los mòrts, se’n va, s’arrevira, estrabuca lo can que nhaula e que hui en plànher, tomba suus carrèus e s’amassa lo carton tombat de la frièsta : un calendrèr de 1970 deus engrèishs fosfatats. L’espia en un esclat de la chamineia. Cred devinar un imatge piós e crida :
– Santa Virgem de Deus !
Se crotza en s’arrelhevant : La lutz ! Aliça, on atz la lutz ?Deus ? Çò qu’arriba ? Ètz mòrta dens lo huec ? Lo can que m’a volut nhacar. Aquera mala bèstia es enraujada ! Arriba lo João ? On es, aqueth òmi ? Que tròbi la lutz !
Un bruit de pas shord arriba deu dehòra, un lum que sauteja. Lo João qu’arriba, ua lutz mirgalha dens las vitras. L’uelh de la lampa tremola, sordilha los arrecunhs, hè húger ombras viventas, cèrca, tomba sus l’Aliça, arriba dinc au visatge estujat darrèr sas mans. Que plora doçament e que planh, com ua mainada. L’òmi apèra d’ua vutz arrauca e shorda de bohabrac e de paur.
– Aliça ! Aliça !
L’Aliça arrespon pas sonque d’un planh que’s mescla au son plorar. Que segotís lo cap. Lo larèr negreja de brasa espariada. Quauques carbons rogejan enqu¨èra. Ua busca huma e sentís a la carn cremada.
Har viste, l’òmi cor s’arrecaptar la prauba hemna. Lo can se’n torna e s’escapa en un cunh, tot shuau, vergonhós.
Lo João, a malaise, gaha l’Aliça per las espatlas, la tira a l’enarrèr, l’arrequilha atau com pòt – l’Aliça es ua hemna grana e hòrta — la mia se seitar sus ua cadèira. Lavetz la portuguesa torna arrepréner sons crits :
– Deus ! Quin espectacle ! Atz tot lo visatge minjat per lo huec ! Los uelhs ! Es la fauta deu can !
L’èi vist a húger en arribant totara, capvath mas camas, aqueth mauhasèc. Mon Diu, çò que har, dab lo vòste malastre ? Que’m hè hasti de’vs véder en aqueth estat, prauba de vos. Urós enqu¨èra, àgitz pas nat miralh a portada de man. B’ètz lèda, burlada atau, Aliça ! Ne’n sui tota espaurugada.
- Te’n prègui, Maria ! I a causas que hèn de besonh adara. Te’n prègui !
……………………………………………………………………………………………………
Arribat deu hons de la nueit, un mainadòt tot mostós e mau acotrat, s’estanca dens lo quadre de la pòrta alandada e apèra lo can.
Lo portugués comença de s’esmalir :
– Maria ! Te’n prègui, aluca la lutz ! I vedi p’arren.
– Tròbi pas lo boton. On atz lo boton, Aliça ? ce ditz.
Ua prauba vutz febla e tremolenta arrespon :
– A la pòrta deu hons !
La portuguesa aluca enfin e lo mainatge crida :
– Hòu mamà ! Tant vau ua sorcièra. Es la dont parlavas totara ? Es bien lèda, totun !
– Cara-te, Luis ! ce li ditz lo pair. Cara-te, o te truqui se contunhas. Nos hès passar honta. Maria !
Hè’t ençà dab un chic d’aiga, netégim l’Aliça.
La Maria se desvia de cap a l’aiguèr e ce ditz :
– E ben ! S’atz avut caud, que’vs vatz ahredir. L’aiga es torrada dens la pinga.
Tirat de Lo darrèr jorn
Pèire Morà — Garbalhas Burlentas
Edicions Per Noste 1979
 

VOCABULARI
Tralh : emplegat ací dens lo sens de traç, brut de pas.
Vutz : votz.
S’aubrís : fòrma de « s’aubreish ».
Pòst : tauleta.
Emplís : emplea, emplenha.
Lum (masc.) : lutz (fem.)
Mormòcs : ompra shens fòrma definida.
Hui : 3au persona deu singular deu vèrbe húger o huéger. Sinonimes : huei, huish.
Mirgalha : que hè plaps de lutz qui’s rebaten suus carrèus.
Sordilha : horruca, cèrca.
Arrauca (vutz) : la vutz de quauqu’un qui non pòt pas mei parlar.
Bohabrac : len, respiracion de quauqu’un qui es hòrt esmavut o qui vien de har un esfòrç fisic.
Larèr : endret on hèn lo huec.
Espariada : esbarrisclada, barrejada de pertot.
S’arrecaptar : pren ací lo sens de recuperar, préner, gahar.
Shuau : doçament.
Enarrèr : endarrèr.
Arrequilhar : dreçar
Mauhasèc : maishant.
Malastre : malur.
Hè hasti : desgosta.
Mostós : cascant, de cara pipauta.
Alandada : obèrta en gran.
Hè’t ençà : avança.
Aiguèr : endret on arriba l’aiga a la cosina.
Torrada : hòrt gelada.
Pinga : bana, pegar (m.), terrissa on consèrvan l’aiga.

COMPRENENÇA - REFORMULACION
1. On se passa l’accion ? Quan ?
2. Qui son los personatges principaus ?
3. Qui es la proprietària de l’ostau ?
4. Qu’a hèit ?
5. Qui arriba permèr ?
6. Per qué es estada alertada ?
7. Que veid la Maria un còp entrada a la cosina de l’Aliça ?
8. E compren d’abòrd çò que s’es passat ?
9. Qui arriba segond ? Que hè ?
10. Que hè l’Aliça ? On se tròba ?
11. Que hè l’òmi un còp compresa la situacion ?
12. Que hè la soa hemna ?
13. Com es l’Aliça ? En quin estat ?
14. Qui arriba enfin ? Que ditz ?
15. Que hèn los portugués a la fin deu tèxte ?

COMPRENENÇA APREGONDIDA
1. L’autor que compara los crits de la Maria a çò que hasèn las plorairas davant los morts (l.7). E coneishetz aquera tradicion de las aurostèras ?
2. Pensatz l’Aliça qu’es ua persona meilèu rica, aisada, o meilèu prauba ? Justificatz la vòsta responsa mercés a elements deu tèxte.
3. Perqué se crotza la Maria quan veid lo calendèr (l.12) ?
4. Pensatz lo can que l’a voluda nhacar de vertat (l.13) ? Que s’es passat en fèit ?
5. Que pensatz de l’actitud de la Maria ? Es adaptada a la situacion ?
6. E l’actitud deu son òmi, que’n pensatz ?
7. Que pensatz de çò que ditz la Maria a l’Aliça, especiaument la darrèra frasa deu tèxte ? Es aquò pietadós, plan·hasent ?
8. Com ve semblan las relacions enter l’òmi e la hemna en aqueth tèxte ?
9. Los immigrats portugués en aqueth tèxte que parlan gascon. E’vs sembla aquò normau, crededer ?

PRACTICA DE LA LENGA
1. « la pòrta s’aubrís » (l.2) : de quin grop es lo vèrbe ? Com se conjuga e çò qu’es la fòrma normada ? Trobatz d’auts vèrbes deu tèxte conjugats d’aqueth biais.
2. « l’Aliça que planh » (l.6) : de quin grop es lo vèrbe ? Com se conjuga ?
3. « bohabrac » (l.19) : com es format aqueth mot ?
4. « lo larèr que negreja » (l.22) : com es format lo vèrbe ? Qu’es lo sens deu sufix ? Trobatz d’auts vèrbes deu tèxte bastits de la medisha faiçon.
5. « se seitar sus ua cadèira » (l.27) : e coneishetz d’autas fòrmas d’aqueth vèrbe ?
6. « Nos hès passar honta » (l.49). Qu’es lo sens d’aquera expression ? E coneishetz d’auts emplecs corrents d’aquera expression dab lo vèrbe « passar » ?
7. « Hè’t ençà » (l.50). Com es bastida aquera expression ? Com har entà voler exprimir lo sens contrari ?
8. A quin mòde e a quin temps son los vèrbes seguents : àgitz (l.33), netégim (l.50). Arreconstituitz lo paradigma sancèr.

EXPRESSION PERSONAU
1. Atz viscut situacions d’urgéncia atau ? E çò qu’estó la vòsta reaccion ? E comprenetz la reaccion de la Maria ?
2. Los accidents domestics que son ua de las causas màgers de mortalitat, especiaument en çò deus nèns petits. La reglamentacion que s’uniformiza au nivèu europèu, e que vad de mes en mes buseròca. Pensatz qu’es necessari o qu’es dejà excessiva ?
3. Los ancians que damoran de mes en mes longtemps a casa abans d’entrar en maison de retirada. Pensatz qu’es ua bona causa ? Que’n son los risques ? Que’n son las consequéncias ?